اکثر داستان‌های ماندگار در تاریخ ادبیات، یا عاشقانه‌اند یا رنگ و بویی از عشق در خود دارند؛ از ادبیات منظوم گرفته تا رمان و داستان کوتاه، حدیث نامکرر عشق همواره حرف اول را می‌زند.

برخی از نشانه‌ها و ویژگی‌های این ژانر: وجود عاشق و معشوق/ مانع وصال مثلا مخالفت والدین، تفاوت دین، تفاوت طبقه اجتماعی/ وجود رقیب/ صحنه آشنایی عاشق و معشوق/ و ابراز علاقه عاشق و معشوق.

داستان عاشقانه را به شکل‌های متفاوت می‌توان روایت کرد. در نوعی از داستان‌های عاشقانه، دیدار معشوق، مسئله اصلی داستان است؛ یعنی در عوض آن که داستان با دیدار عاشق و شرح ماجراهای بعدی آغاز شود و پیش رود، عشاق برای دیدار هم تلاش می‌کنند؛ مثل حکایت امیرارسلان نامدار که دلباخته دختری به نام فرخ‌لقا در سرزمین روم می‌شود، و به جستجوی او راه فرنگ را در پیش می‌گیرد.

در نوع دیگر، معشوق به عاشق علاقه ندارد؛ طوری که مسئله اساسی داستان، آن است که عاشق تلاش کند تا معشوق، او را بپذیرد. غالبا خودِ معشوق یا پدرش، با طرح شرطی دشوار، سنگ بزرگ جلوی پای عاشق می‌گذارند.

نوع دیگر، عشق‌های نامتعارف میان انسان و دیگر موجودات است؛ مثل افسانه دیو و دلبر که در آن دیوی به دختری علاقه‌مند می‌شود. همچنین، در داستان «تاک خانواده ای با عمر جاویدان» خون‌آشام به انسان علاقه‌مند می‌شود.

نوع دیگر، عشق‌های ممنوع یا یک‌طرفه است که گاه در صورت بی‌اعتنایی معشوق، به انتقام‌جویی منجر می‌شود؛ مثل یوسف و زلیخا و یا سودابه و سیاوش.

نوع دیگر داستان‌های عاشقانه، به عاشق دروغین یا اغواگر اختصاص دارد. در این داستان‌ها، یکی از عشاق به علاقه‌مندی تظاهر می‌کند؛ اما هدف دیگری در سر دارد؛ مثل جاسوسی، انتقام، شهوت‌رانی.

به عبارتی، عشقْ دستاویزی است تا آن هدف محقق شود. در فیلم سینمایی «اشک و سرما» شخصیت زن فیلم، ماموریت دارد تا با سوءاستفاده از عشق سرباز جوان به خود، او را بکشد. 

طرفداران: عموم خوانندگان.

نمونه: بربادرفته از مارگارت میچل/ غرور و تعصب از جین آستین/ بامداد خمار از فتانه حاج سید جوادی/ چشم‌هایش از بزرگ علوی/ یک عاشقانه آرام از نادر ابراهیمی.

ژانر کمدی حول محور اتفاقات غیرمعقول می‌چرخد. معمولا رفتار شخصیت‌ها، در این نوع داستان‌ها، اغراق‌آمیز یا احمقانه است. البته با وجود تمام حماقت‌های شخصیت، ما او را دوست داریم و می‌خواهیم از دردسر رها شود. در مقابل، وقتی حادثه‌ای ناخوشایند برای او رخ می‌دهد نیز ناراحت یا نگران نمی‌شویم.

گویی قراردادی نانوشته‌ میان نویسنده و مخاطب امضاء شده است که نگران شخصیت من نباش. او در نهایت سالم و شادمان به زندگی‌اش ادامه خواهد داد.

این ژانر برای هجو و نقد مناسب است؛ یعنی به ریشخند گرفتن رفتار و آداب ناپسند افراد. از نمونه‌های کلاسیک آن، حکایت‌های بُهلول و ماجراهای مُلّانصرالدین را می‌توان نام برد.

طرفداران: عموم خوانندگان.

نمونه: ماجراهای تن‌تن از هرژه/ دُن کیشوت از سروانتس/ دایی جان ناپلئون از ایرج پزشک‌زاد/ مجموعه داستان کوتاه شلوارهای وصله‌دار از رسول پرویزی.

در ژانر علمی-تخیلی، فرضیه‌ای علمی و محتمل مطرح می‌شود؛ فرضیه‌ای که چه بسا در آینده نزدیک رنگ واقعیت به خود بگیرد.

در این ژانر، معمولا فاجعه‌ای بزرگ و جهانی، در آستانه وقوع است؛ فاجعه‌ای که آینده زندگی بشر روی کره زمین را تهدید می‌کند. پیرو همین، شخصیت اصلی نقش منجی دارد. شخصیت مقابل او نیز غالبا داشمندی دیوانه یا سرخورده، یا فردی شرور است که غالبا قصد خودنمایی یا انتقام‌جویی دارد.

برخی از ایده‌های پرتکرار در این ژانر: فناوری؛ مثل حضور ربات‌ها در زندگی روزمره انسان/ سفر در زمان (بازگشت به گذشته یا رفتن به آینده)/ سفر به فضا/ دخالت در کدهای ژنتیکی انسان‌ها یا حیوانات/ پایان دنیا.

طرفداران: عموم خوانندگان؛ مخصوصا نوجوانان.

نمونه: بیست هزار فرسنگ زیر دریا از ژول ورن/ 2001: ادیسه فضایی از آرتور سی کلارک/ غریبه‌ای در سرزمین غربت از رابرت هاین‌لاین/ مجموعه هفت جلدی بُنیاد از ایزاک آسیموف.

ژانر فانتزی با وجود شباهت به ژانر علمی-تخیلی با آن تفاوت دارد. داستان‌نویس در ژانر فانتزی، در پی خلق دنیایی دیگر است که قواعد خاص خود را دارد. در این ژانر نویسنده موظف است قاعده ساختگی دنیای داستان را در سراسر آن رعایت کند. 

گفتنی است که ادبیات فارسی پر از داستان‌هایی از این قبیل است. اسطوره‌ها و قصه‌های عامیانه شاهد مثال آن است. داستان‌های اسطوره‌ای و حماسی شاهنامه، سیمرغ و زال، رستم و دیو سپید، افسانه آرش کمانگیر و قصه امیرارسلان نامدار نیز در این گونه دسته‌بندی می‌شوند.

با وجود این، گل سرسبد آنها افسانه‌های هزار و یک شب است که بسیاری از حکایات آن، در تاریخ و فرهنگ سرزمین‌های شرقی (مثل ایران، هند، عراق) ریشه دارد.

برخی از نشانه‌ها و ویژگی‌های این ژانر: مکان‌های خارق‌العاده و اسرارآمیز/ جن و پری/ موجودات عجیب و غریب/ حیوانات سخن‌گو/ جادوگر و طلسم.

طرفداران: عموم خوانندگان؛ مخصوصا نوجوانان.

نمونه: هری پاتر از جی. کی. رولینگ/ چارلی و کارخانه شکلات‌سازی از روالد دال/ نارنیا از سی اس لوئیس/ ارباب حلقه‌ها از جی. آر. آر. تالکین/ ترانه یخ و آتش از جورج. آر. آر. مارتین/ افسانه‌های هزار و یک شب/ آلیس در سرزمین عجایب از لوییس کارول.

حوادث این ژانر غالبا ریتم تند دارند. پیرو همین، معمولا مکان داستان سریع عوض می‌شود؛ از دره به اقیانوس، از اقیانوس به کوهستان، از کوهستان به جنگل و... .

در این ژانر، شخصیت غالبا نقش منجی دارد؛ فردی باهوش، همه‌فن‌حریف و کاربلد، که به انجام ماموریتی فرستاده می‌شود؛ ماموریتی با انواع و اقسام موانع و خطرات.

داستان‌های حادثه‌ای و ماجرایی، بیرون از وجود شخصیت، و در سطح می‌گذرد؛ زیرا سرعت حوادث داستان، غالبا به داستان‌نویس فرصت شخصیت‌پردازی، و بررسی عمیق را نمی‌دهد؛ در نتیجه، این داستان‌ها، بیش از آن که به یادماندنی باشد، هیجان‌انگیز است.

مبارزه با کشتی دزدان دریایی، اسیر شدن به دست قبایل بومی آدمخوار، رویارویی با کوسه در آب، نمونه‌هایی از موقعیت‌ها و وضعیت‌هایی است که می‌توان از آن، داستان ماجرایی ساخت.

طرفداران: عموم خوانندگان؛ مخصوصا نوجوانان.

نمونه: جزیره گنج از رابرت لویی استیونسون/ رابین هود از هنری گیلبرت/ سپید دندان از جک لندن.

در این ژانر، شخصیت اصلی قربانی و طعمه است؛ یعنی عوامل وحشت‌آفرین، او را از همه سو محاصره می‌کنند. گاهی نیز در طول داستان، حوادث ماورای طبیعی رخ می‌دهد که پاسخی منطقی و معقول برای آن وجود ندارد.

دو ویژگی زمان و مکان در این ژانر نقش محوری دارد. داستان‌های این ژانر، غالبا با ورود افراد به مکان ناشناخته آغاز می‌شود: ماه عسل زوج جوان، اردوی تفریحی جوانان، کاوشگران، مستندسازان، جهانگردان و... . 

غالبا مکان محوری برای رخ دادن این داستان‌ها، قلعه‌ای متروک، کلبه‌ای جنگلی، قصری طلسم شده، شهری خالی از سکنه، غاری در قعر زمین، گنجینه‌های مدفون در اهرام مصر و... است. آب و هوای مه‌آلود و تاریکی شب برای این ژانر مناسب است.

برخی دیگر از نشانه‌ها و ویژگی‌های این ژانر: گم شدن ناگهانی و بی‌دلیل یکی از اعضاء/ دیدن سایه‌های ناشناس/ صداهای نامتعارف/ رعد و برق/ جانوران وحشی/ شیاطین و ارواح خبیث/ اشباح/ آدمخواران و خون‌آشامان/ قاتل روانی.

طرفداران: غالبا نوجوانان.

نمونه: دراکولا از برام استوکر/ فرانکنشتاین از مری شلی/ درخشش از استفن کینگ.

داستان جنایی همواره با حادثه‌ای مجرمانه آغاز می‌شود؛ مثل قتل یا سرقت. کسی مسئول پیگیری این حادثه و یافتن پاسخ معمای داستان است. بسته به این که داستان را از زاویه دید چه کسی روایت کنیم، این ژانر به ژانرهای پلیسی، کارآگاهی و جاسوسی قسمت می‌شود.

همچنین گاهی ماجرا در زندان یا دادگاه می‌گذرد. در این وضع، شخصیت اصلی داستان معمولا وکیل یا خبرنگاری بدپیله است که مسئول حل معمای داستان است.

برخی دیگر از نشانه‌ها و ویژگی‌های این ژانر: قاتل/ مقتول/ انگیزه قتل/ آلت قتل/ مظنون/ شاهد/ مدارک کشف شده از جسد.

طرفداران: عموم خوانندگان.

نمونه: دره وحشت از آرتور کانن دویل/ قتل در قطار سریع‌السیر شرق از آگاتا کریستی/ در میان مردگان از بوالو-نارسژاک.

همان طور که از اسم این ژانر مشخص است، زمینه یا رویداد محوری در آن به جنگ اشاره دارد. گاه مستقیم به خود جنگ، گاه به پشت جبهه و در پاره‌ای از موارد نیز به تبعات ناشی از جنگ پرداخته می‌شود؛ مثل اسارت، آوارگی و مهاجرت، مجروحیت.

مهم‌ترین هدف شخصیت در داستان جنگی، تلاش برای زنده ماندن یا در امان ماندن از تهدیدهای جنگ است.

داستان جنگی غالبا احساسات میهن‌پرستانه مخاطب را تحریک می‌کند و دلاوری‌های سربازان را به تصویر می‌کشد؛ البته گاهی نیز نویسنده با نگاهی انتقادی به جنگ می‌نگرد. این قبیل نوشته‌ها را اصطلاحا ضد جنگ می‌نامند.

طرفداران: عموم خوانندگان؛ مخصوصا بزرگ‌سالان.

نمونه: رفاقت به سبک تانک از داوود امیریان/ زمین سوخته از احمد محمود/ مهاجر کوچک از محمدرضا سرشار/ زندگی، جنگ و دیگر هیچ از اوریانا فالاچی.

این ژانرْ روایت‌گر ماجرای شخصیت‌های مذهبی یا تجربه‌های عرفانی است. در نتیجه، نوشتن داستان مذهبی، نیازمند آشنایی نسبی با آیین و آموزه‌های معنوی، در ادیان مختلف است؛ مثل یهودیت، مسیحیت و اسلام.

باورهای مذهبی از ابتدا، هم‌پای بشر بود. بنابراین، اغلب اوقات، ژانر مذهبی با ژانر تاریخی ترکیب می‌شود؛ مانند سرگذشت پیامبران یا سرنوشت اقوام و افراد طغیان‌گر در دوران گذشته.

همچنین، ژانر مذهبی، پهلو به پهلوی اسطوره پیش می‌آید؛ به عبارتی، در این ژانر، مسائل ازلی-ابدی در کانون توجه قرار می‌گیرد؛ مثل آفرینش، دنیای پس از مرگ، بهشت و جهنم و عاقبت نیکوکاران و بدکاران.

توجه به حساسیت‌های دیگر ادیان و مذاهب، در نوشتن این داستان‌ها، ضرورت کامل دارد. شاید عقاید شما، صد درصد متضاد با باور و اندیشه پیروان دیگر مذاهب باشد. در صورت بی‌اعتنایی به این موارد، میان ادیان و مذاهب، تشنج و تنش درمی‌گیرد.

طرفداران: عموم خوانندگان؛ مخصوصا بزرگ‌سالان.

نمونه: قصه‌های آسمانی (از حضرت آدم تا پیامبر خاتم) از غلامرضا آبروی/ کشتی پهلوگرفته از سید مهدی شجاعی/ کمدی الهی از دانته/ سیذارتا از هرمان هسه/ کیمیاگر از پائولو کوئیلو.